Ο Μέγας Αλέξανδρος των Ιρανών- Ο Μέγας Αλέξανδρος ως ιρανός ιππότης και οι γοργόνες του.

Ο Μέγας Αλέξανδρος συναντά τη βασίλισσα Νουσαμπά και περιεργάζεται το πορτραίτο του.

 Εσκανταρναμέ, 1528.

Από τον ΝΙΚΟΛΑ ΝΤΑΜΟΝ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Θυμάμαι πολύ έντονα πως ένα βράδυ στην Τεχεράνη μιλούσα με τον θείο μου και τον ρώτησα σχετικά με μας τους Έλληνες, πώς μας προσεγγίζουν οι Ιρανοί, ποιους από μας γνωρίζουν και σε τι βαθμό. Μου απαρίθμησε ως πιο γνωστούς Έλληνες τον Εφλατούν (Πλάτωνα), Αραστού (Αριστοτέλη), Ωνάση και Θεόδωρο Αγγελόπουλο. Οι ταινίες του τελευταίου έχουν κάνει πάταγο στο Ιράν.

Η ξαδέρφη μου εισέβαλε αιφνίδια στην κουβέντα και συμπλήρωσε ότι ο πιο γνωστός Έλληνας στο Ιράν είναι ο Εσκαντάρ Μαγκντουνί (Αλέξανδρος ο Μακεδόνας) αλλά ο θείος δεν μου τον ανέφερε για να μην με φέρει σε δύσκολη θέση. Πράγματι, αυτό είναι πολύ χαρακτηριστικό των Ιρανών. Δεν θα θίξουν ποτέ ένα λεπτό θέμα που γνωρίζουν ότι θα προκαλέσει κάποια δυσχερή ατμόσφαιρα. Δεν θέλουν να δυναμιτίζουν αλλά να καλλιεργούν μια ευχάριστη αρμονία. 

 *(Επίσης πολλοί Ιρανοί γνωρίζουν τον Αλέξανδρο Παναγούλη λόγω της σχέσης του με την ιταλίδα δημοσιογράφο Οριάνα Φαλάτσι που ήταν φίρμα στο Ιράν και είχε έρθει πολλές φορές για να πάρει συνέντευξη από τον Σάχη και αργότερα από τον Αγιατολλάχ Χομεϊνί. Ο θείος ήξερε πολύ καλά και την Μελίνα Μερκούρη από τις ταινιές και την αντιδικτατορική της δράση).  

Η Οριάνα Φαλάτσι με τσαντόρ στην Τεχεράνη για να πάρει συνέντευξη από τον Αγιατολλάχ Χομεϊνί.

Οι Έλληνες έχουμε πολύ καλό όνομα στο Ιράν. Ωστόσο, όσο κατευθύνεσαι προς το νότο και πλησιάζεις πόλεις και χωριά κοντά στην πυρπολημένη από τον Μέγα Αλέξανδρο Περσέπολη, ο κόσμος αντανακλά μια συστολή όταν τους αποκαλύπτεις ότι είσαι ''Γιουνανί'' (Έλληνας). Η ιστορία κληροδοτείται από γενιά σε γενιά ακόμη και επί χιλιετίες.  

 

Οι φωτιές που κατέστρεψαν τα ανάκτορα της Περσέπολης.

Η Περσέπολις σήμερα.

Η επίσημη θέση της ιρανικής ιστοριογραφίας προφανώς ερμηνεύει, καταγράφει και παρουσιάζει τα γεγονότα διαφορετικά. Για τους Ιρανούς ο Μέγας Αλέξανδρος είναι άσχημος, με κοντό ανάστημα και γαμψή μύτη. Αφότου καταλύει την Αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών γνωρίζει σε βάθος την περσική κουλτούρα, ενθουσιάζεται και υιοθετεί όλους τους τίτλους και τα αξιώματα των Περσών Βασιλιάδων, όπως επίσης και τις ενδυμασίες και το πρωτόκολλο. Θαμπώνεται από το χρυσάφι και τα πλούτη του κρατικού θησαυροφυλακίου των Περσών αλλά και από την ομορφιά της Ρωξάνης και της κόρης του Δαρείου, Στάτειρας που τις παντρεύεται. Εκτός όλων αυτών, οι Ιρανοί ιστορικοί αποδίδουν τις συνεχείς ήττες του αχαιμενιδικού στρατού όχι τόσο στις στρατηγικές ικανότητες του Μεγάλου Αλεξάνδρου αλλά στην προβληματική φύση της πολυεθνικής αυτοκρατορίας, στην έλλειψη ομοψυχίας και συγκρότησης μιας ενιαίας ταυτότητας μεταξύ Περσών, Μήδων, Βαβυλωνίων, Αιγυπτίων και άλλων πληθυσμών - υπηκόων του Μεγάλου Βασιλιά Δαρείου Γ'.

Στους αιώνες που ακολούθησαν, οι Ιρανοί μας αντικατέστησαν με άλλους εχθρούς. Κι ενώ στις μέρες μας ο επίσημος εχθρός του θεοκρατικού καθεστώτος είναι οι σιωνιστές, ο Μέγας Αλέξανδρος οικειοποιήθηκε σε τέτοιο βαθμό που έγινε Ιρανός ιππότης.

Ο Μέγας Αλέξανδρος έγινε δικός τους, ένας από τους πολλούς βασιλιάδες που πέρασαν από την Ανατολή τους, βιώνοντας μια αμφοτέρωθεν συνύπαρξη. Μεγάλοι ιρανοί ποιητές επιλέγουν τη μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου για να πρωταγωνιστήσει στα έργα τους. Τα βιώματα, η πορεία που χάραξε και τα επιτεύγματά του εξάπτουν τη φαντασία τους, εμπλουτίζουν τη σύναξη των σκεψεών τους και ανασταίνουν την έμπνευσή τους.

Ο Όμηρος των Ιρανών, ο Φιρντουσί, αφιερώνει ένα μέρος του έργου του ''Σαχναμέ'' (Το βιβλίο των Βασιλιάδων – 50.000 στίχοι) στον Μέγα Αλέξανδρο. Ο Μέγας Αλέξανδρος, ένας ξένος εισβολέας ανήκει στους Ιρανούς βασιλιάδες και συμπαρατάσσεται με τον Δαρείο, τον Ροστάμ, τον Σαχπούρ και τον Χοσρόη. Επισκέπτεται ακόμη και την Κάαμπα στη Μέκκα και συναντά το μυθικό δέντρο Βακ – Βακ που οι άκρες των κλαδιών του φέρουν κεφαλές ανθρώπων και ζώων. Του μαρτυρούν τον θανατό του.  

Ο Μέγας Αλέξανδρος στην Κάαμπα. Σαχναμέ, εποχή Τιμουριδών, 1435 - 1440.

Ο Μέγας Αλέξανδρος και το δέντρο Βακ Βακ. Σαχναμέ, εποχή Ιλχανιδών, 1330- 1336.

Ο Μέγας Αλέξανδρος και το δέντρο Βακ Βακ. Σαχναμέ, εποχή Τιμουριδών, 1430.

Νιζαμί Γκανζαβί, 1141 - 1209.

Ο Νιζαμί Γκανζαβί ( 1141 – 1209) είναι ο μεγάλος ερωτικός ποιητής των Ιρανών. Έχει εξιστορήσει τον φλογερό έρωτα του Μετζνούν με τη Λεϊλά, το θρυλικό ζευγάρι που καθιερώθηκε στη συλλογική μνήμη της Ανατολής ως οι αντίστοιχοι ''Ρωμαίος και Ιουλιέττα''.  

 

Μετζνούν και Λεϊλά

Ο Νιζαμί αφιερώνει ένα ολόκληρο έπος στον Μέγα Αλέξανδρο. Πρόκειται για το ''Εσκανταρναμέ'' (Το βιβλίο του Αλεξάνδρου) η έκταση του οποίου καλύπτεται από 21.000 στίχους. Το έργο είναι δίτομο, χωρίζεται στο Σαραφναμέ και στο Ικμπαλναμέ και η συγγραφή του ξεκίνησε το 1196 αλλά δεν ξέρουμε την ακριβή ημερομηνία ολοκλήρωσής του (ενδέχεται το 1202 ή πολύ αργότερα το 1209, πριν πεθάνει ο Νιζαμί).  

 

Ικμπαλναμέ και Σαραφναμέ.

Στο Εσκανταρναμέ ο Μέγας Αλέξανδρος παρουσιάζεται ως ιρανός ιππότης. Φοράει το κλασικό τουρμπάνι και τα πολύχρωμα καφτάνια. Ανήκει σε ένα διαφορετικό σκηνικό, χωρίς μεταλλικές περικεφαλαίες, ασπίδες και δόρια. Η επιλογή της απεικόνισης του Μεγάλου Αλεξάνδρου με περσική περιβολή είναι σαν να ζωγραφίζει ο λαϊκός καλλιτέχνης Θεόφιλος τον Ξέρξη με φουστανέλα και τσαρούχια.  

 

Ο Μέγας Αλέξανδρος κολυμπά στη χαβούζα με τις παλλακίδες του ενώ μια γυναίκα παίζει την άρπα της, στα δεξιά. Μικρογραφία από το Εσκανταρναμέ, φιλοτεχνημένη από τον καλλιτέχνη Κεμαλεντίν Μπεχζάντ, 16ος αι.

Ο Νιζαμί γράφει για την ανάρρηση του Μεγάλου Αλεξάνδρου στον θρόνο των Μακεδόνων, την κατάκτηση της Περσικής Αυτοκρατορίας, την εισβολή στην Αίγυπτο και επεκτείνει τη στρατιωτική του δράση με την καθυπόταξη ολόκληρης της Ινδίας, της Κίνας και της Ρωσίας. Επισκέπτεται τη μυθική βασίλισσα της Μπαρντά, Νουσαμπά στην αυλή της με τις Αμαζόνες της. Εκείνη τον υποδέχεται με τιμές και του δωρίζει, το πορτραίτο του. Εκείνος φλερτάρει μαζί της.  

Η βασίλισσα της Μπαρντά (σημερινή πόλη στο κεντρικό Αζερμπαϊτζάν) Νουσαμπά κάθεται στον θρόνο της, πλαισιωμένη από τις γυναίκες της αυλής της ενώ άντρες ασχολούνται με χειρωνακτικές εργασίες όπως το άνοιγμα ρυακιού για να γεμίσει νερό το συντριβάνι της. Δωρίζει στον Μέγα Αλέξανδρο το πορτραίτο του. Εκείνος το κρατάει και το παρατηρεί.

Παρόμοια σκηνή από Εσκανταρναμέ διαφορετικής έκδοσης.

Ο Μέγας Αλέξανδρος, μοναδικός άντρας της μικρογραφίας γευματίζει με τη Νουσαμπά. 

Καθισμένοι οκλαδόν σε ένα χαλί περιμένουν τις υπηρέτριες να τους σερβίρουν. Εσκανταρναμέ, 16ος αι.

Ο Μέγας Αλέξανδρος θαυμάζει το πορτραίτο του, παραγγελία της βασίλισσας Νουσαμπάχ. Εσκανταρναμέ, 1528.

Εκτός από ιππότης εμφανίζεται και ως προφήτης που διασχίζει ολόκληρη την οικουμένη για να εξαπλώσει τον μονοθεϊσμό και ως πνευματικός άνθρωπος συνδιαλέγεται με Έλληνες και Ινδούς λογίους.  

 

Πλαισιωμένος από εφτά σοφούς. Εσκανταρναμέ 16ος αι.

Προς μεγάλη μας έκπληξη, ο Νιζαμί αναφέρεται στον Μέγα Αλέξανδρο και στις γοργόνες. Βρίσκεται στις ακτές του Ινδικού Ωκεανού, ανατολικά της Ινδίας. Οι γοργόνες μοιάζουν περισσότερο με ερμαφρόδιτα πλάσματα παρά με γοργόνες με σώμα γυναίκας και ψαριού. (Αποκωδικοποίησα τη μεσαιωνική, περσική γραφή και μετέφρασα το απόσπασμα που φιλοξενείται στο πάνω και κάτω μέρος της μικρογραφίας.).

         ملک خواند ملاح را یک تنه روان گشت بی لشگر و بی بنه بر آن فرضه گه خیمه‌ای زد ز دور که گوهر ز دریا برآورد نور در آن لعبتان دید کز موج آب علم بر کشیدند چون آفتاب پراکنده گیسو براندام خویش زده مشک بر نقرهٔ خام خویش سرائیده هر یک دگرگون سرود سرودی نو آیین‌تر از صد درود چو آن لحن شیرین به گوش آمدش جگر گرم شد خون به جوش آمدش بر آن لحن و آواز لختی گریست دیگر باره خندید کان گریه چیست شگفتی بود لحن آن زیر و بم که آن خنده و گریه آرد بهم  

''Ο Παντοδύναμος ζήτησε ένα ναύτη Διέσχισε μόνος, γυμνός από πράγματα Και έστησε τη σκηνή κάπου μακριά Απ' τη θάλασσα καθρεφτίζονταν διαμάντια Και είδε τις γοργόνες μέσα απ' τα κύματα Ξεπρόβαλλαν σαν αναμμένες δάδες, γεμάτες φως Με τα κυματιστά μαλλιά τους να αγκαλιάζουν τα κορμιά τους Σαν ασήμια πάνω σε τραχύ ασκό Κάθε βόστρυχος ρέει σαν ύμνος Κάθε ύμνος πιο λαμπερός από εκατό χαιρετισμούς Όταν ο γλυκός ύμνος άγγιξε το αφτί Τα σπλάχνα θέρμη έλαβαν και το αίμα κόχλασε Για τον γλυκό ύμνο δάκρυσε Απόρησε χαμογελώντας, ως προς τι τα δάκρυα Οι αποχρώσεις του ύμνου τον συνεπήραν Πλέχτηκε η χαρά με τα δάκρυα.''  

(μτφ. Νικόλας – Νταμόν Παπαδημητρίου)  

Δίχως να είναι δεμένος στο κατάρτι του καραβιού όπως ο Οδυσσέας, ο Μέγας Αλέξανδρος αντιστέκεται αλλά οι συναισθηματικοί του φραγμοί υποχωρούν.

Περίπου 1.500 χρόνια μετά τον θάνατο του, ο Νιζαμί επιλέγει τον αλλοτινό εχθρό ως ήρωα. Αναντίρρητα, εντυπωσιάζει η αποδόμηση του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η απουσία καταγγελτικού ύφους για την κατάλυση της Περσικής Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών αλλά ο ενστερνισμός του ως ''Ιρανός'', ''Προφήτης'', ''Στρατηλάτης'', ''Σοφός'' και ''Εραστής''.  

Ο Μέγας Αλέξανδρος κρατάει ένα μαντήλι και σκουπίζει τα δακρυά του, θρηνώντας τον θάνατο του Δαρείου Γ'.

Ίσως επειδή ο Δαρείος Γ' τελικά προδόθηκε και θανατώθηκε από τον έμπιστο φίλο και συνεργάτη του, τον σατράπη Βήσσο. Ίσως γιατί ο Μέγας Αλέξανδρος τιμώρησε παραδειγματικά τον Βήσσο, κήδεψε τον Δαρείο Γ' με βασιλικές τιμές, έθεσε την οικογένειά του υπό την προστασία του και παντρεύτηκε την κόρη του Στάτειρα για να εγκαθιδρύσει ειρήνη. Ίσως λόγω των γάμων των Ελλήνων στρατιωτών με τις Ιρανές και τις φυλετικές επιμειξίες που έλαβαν χώρα ή ακόμη η μνήμη που διατηρήθηκε από την ύπαρξη πολλών πόλεων, όπως της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου, της Αλεξάνδρειας του Αφγανιστάν – σημερινή Κανταχάρ -, της Αλεξανδρέττας της Αντιόχειας– σημερινό Ισκεντερούν. Ίσως λόγω του πολιτισμικού συγχρωτισμού που ακολούθησε τα μετέπειτα χρόνια, εκείνα της ελληνιστικής εποχής.  

Ο Μέγας Αλέξανδρος σε κυνήγι.

Αναμένοντας τα ευρήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών στην Αμφίπολη, ας αναλογιστούμε συγχρόνως την αξία του έπους ''Εσκανταρναμέ'' και πώς προβάλλει το εγκώμιο του Μεγάλου Αλεξάνδρου ο Νιζαμί.

Το ''Εσκανταρναμέ'' και η οικεία Ανατολή, η ''Καθ' ημάς Ανατολή''.

Πηγή:

http://www.lifo.gr/team/anatoli/50878